Glanzende blauwe golven in de nacht met kleine lantaarns die diep in de oceaan schijnen, de natuur biedt ons talrijke lichtshows.
Maar wist je dat deze lichtjes door dieren gemaakt worden? Zonder elektrische batterijen en magische krachten, kunnen ze licht maken. De verschijnsel wordt “bioluminescentie” genaamd. Levende wezens zo klein als bacteriën of even groot als haaien kunnen lichtgevende.
Bioluminescentie zou geboren zijn… onder water!
Bioluminescentie zou in oceanen geboren zijn. Trouwens leeft de meerheid van lichtgevende soorten in de dieptes van de oceaan, zee of langs kusten. In de donkere diepten geven garnalen, vissen, kwallen of inktvissen licht uit. Je moet weten dat het licht van de oppervlakte deze diepe gebieden niet bereikt. Dieren hebben zich dus moeten aanpassen om in het donker te kunnen “zien”. Licht is een zeer doeltreffende manier om zich te voeden, voort te planten en te communiceren. Bovendien zijn de oceanen zo groot dat bioluminescentie hoogstwaarschijnlijk het meest ontwikkelde communicatiemiddel op de planeet is.
Bioluminescentie
De uitzending van zichtbaar licht door levende organismen.
Bioluminescentie, of hoe natuur licht maakt zonder stopcontact
Je zal geen enkel stopcontact vinden in het lichaam van de vuurvlieg. Of LED lamp verstopt in de vissen. Als deze dieren lichtgevende, is dat dankzij een chemische reactie. De geproduceerde energie bij deze reactie komt enkel in vorm van licht vrij. Dit verschijnsel wordt bioluminescentie genaamd.
Voor deze reactie zijn 3 elementen nodig. Een eiwit (grote molecule) luciferine genaamd, een energiebron ATP (adenosinetrifosfaat), en luciferase, een andere grote molecule (enzym) die de reactie mogelijk maakt. Samen, en dankzij zuurstof, vindt de reactie plaats om licht vrij te laten. Er zijn verschillende soorten luciferine, maar de reactie is dezelfde bij alle dieren.
Lichtgevende dieren kunnen hun eigen luciferine aanmaken. Dat is het geval bij dinoflagellaten, een fytoplankton die een blauw licht langs kusten produceert. Degene die het niet produceren, nemen het via hun voeding op of leven symbiotisch met lichtgevende bacteriën. Dat betekent dat het dier de bacterie in zijn orgaan herbergt dat licht maakt. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de pijlinktvis of vinarmige.
Een "koud" licht
Je hebt waarschijnlijk gemerkt dat een elektrisch peertje licht maakt, maar ze verwarmt ook. Dat betekent dat de energie niet enkel in vorm van licht vrijkomt, maar ook in vorm van warmte.
Vissen en schaaldieren verwarmen niet als ze licht uitgeven. De chemische reactie die de bioluminescentie veroorzaakt, laat 100% licht vrij en geen warmte. Daarom wordt bioluminescentie ook “koud licht” genoemd.
Fytoplankton
Microscopisch kleine organisme die tot het plantenrijk behoren. Ze leven zwevend in het water.
Waarvoor dient deze bioluminescentie?
1. OM ZICH TE CAMOUFLEREN EN BESCHERMEN VOOR ROOFDIEREN
Om je te verstoppen, schuil je in schaduwen of in het duister, waar je vrienden je niet zullen vinden. Lichtgevende dieren, daarentegen, geven licht uit voor camouflage! Het is wel raar licht te geven als je onzichtbaar wilt zijn, toch? Als je niet wilt dat je roofdieren jou opmerken, probeer je niet op te vallen door vol licht te glinsteren. Maar als we het gedrag van dieren bestuderen, merken we dat het een heel doeltreffende strategie is.
Bijvoorbeeld, door licht te geven, verlichten de dinoflagellaten, plankton, hun roofdieren. Deze is dan zichtbaar en kan door zijn eigen roofdieren gegeten worden. Kortom, om te overleven zorgen dinoflagellaten ervoor dat roofdieren worden opgegeten. Slim gezien!
Vampierinktvissen, een koppotige die in 3 miljoen jaar weinig ontwikkeld is en op een diepte van meer dan 500 m leeft, gebruikt een andere strategie. In plaats van een inktvlek vrij te laten, zoals de octopus, laat hij een wolk lichtgevende slijm vrij om zijn roofdieren af te leiden. Deze wolk van licht kan meer dan 10 minuten duren, zodat het tijd heeft om te vluchten.
2. OM ZIJN VOEDING TE VINDEN
De vinarmige is het meest bekende voorbeeld van een roofvis, die bioluminescentie gebruikt. Dankzij zijn lichtgevende hengel net boven zijn hoofd, worden nieuwsgierige prooien door zijn blauwe licht aangetrokken, maar ze zien niet zijn kaken vol scherpe tanden, klaar om ze op eten.
3. OM ZICH VOORT TE PLANTEN
In het duisternis van de afgrond, moeten mannetjes en vrouwtjes elkaar “zien” en “verleiden” om zich voort te planten. Licht uitstralen onder water is dus een doeltreffende manier om te zeggen “Hey, ik vind je leuk!”
4. OM TE COMMUNICEREN
Dieren kunnen niet communiceren zoals wij, en toch is het belangrijk dat ze zich verstaanbaar maken. Deze lichtgevende communicatie kan ze ook helpen bij de jacht. Bijvoorbeeld, de humboldtinktvis, een grote inktvis, jaagt in groep. Ze zenden rode of witte lichtsignalen op hun huid uit, om niet enkel het prooi te vinden, maar ook hun jachtstrategie te ontwikkelen. Daardoor strijden ze niet om dezelfde prooi en botsen ze niet onder water.
Wist je dat?
Door het licht van vuurvliegen te bestuderen, heeft de Belgische fysicus Jean-Pol Vigneron (1950 – 2013), met zijn collega’s uit Frankrijk en Quebec, de werkzaamheid van LED lampen kunnen verbeteren. Hiervoor lieten ze zich inspireren door het schubbenpatroon van de Photuris vuurvlieg, een soort die in Latijns-Amerika en de Verenigde Staten leeft. Door natuur na te bootsen, hebben ze een veel sterker licht gemaakt. Dat noemen we biomimetica.
Inktvis
Vleesetende zeedieren met tentakels